1. Nhận xét về Ngô Quyền:
Ngô Quyền gặp được Ngụy Triều Nam Hán là một nước nhỏ, Hoằng Tháo là thằng hèn kém, nên mới có được trận thắng trên sông Bạch Đằng. Đó là một việc may, có gì đáng khen. Nếu gặp phải tay Trần Bá Tiên mà bảo Ngô Quyền không theo gót Lý Nam Đế, Triệu Việt Vương thì ít có lắm.
2. Nhận xét về Đinh Tiên Hoàng.
Đạo trời ưa kẻ khiêm nhường, đạo người răn người tự mãn. Tiên Hoàng nhà Đinh là người vô học, không có mưu mô gì, chỉ quan giữ tợn kiêu căng, đến nỗi cuối cùng cả hai cha con đều bất đắc kỳ tử, mới được hai đời đã mất! Nhân đức và tàn bạo thật khác hẳn nhau: đáng làm gương chung. Đinh kêu là Vạn Thắng, Tần mong là Vạn Tuế, xe trước xe sau cùng đi một vết, thương thay!
3. Nhận xét về Lê Hoàn.
Lê Hoàn lợi dụng cơ hội, đã cướp lấy nước người ta, lại không khéo đối đãi chúa cũ, đẩy vào chỗ chết, thế nàm mà Toàn chẵng đến tử vong? Còn việc cất tiếng kêu trời, gieo mình xuống đất, chỉ là một ngón giả trá. Thật khó che đậy được công luận nghìn thu.
4. Về việc nhà Lý thế ngôi nhà Lê.
Nhà Lý được nước, cũng không chính nghĩa cho lắm, nhưng đương buổi Lê Ngọa Triệu lòng người lìa tan, dân sinh vô chủ, không về với Công Uẫn còn biết theo ai? Cho nên nhà Lý dường như được người tựa, trời theo; nhà Lê thì rõ là thoán đoạt. Còn việc làm của hai nhà ấy, đằng nhân nghĩa, đằng bạo ngược, rõ rệt khác nhau; mà các vua kế tự, bên hiền tài, bên hư hỏng, cũng sai biệt hẳn. Vì thế một nhà thì ngắn ngủi, một nhà thì lâu dài: phải lắm!
5. Về bầy tôi dâng tôn hiệu cho Lý Thái Tổ.
Tôn hiệu phiền phức dài dòng quá lắm! Rất trái với lẽ thường, cũng rất tỏ rõ cái thói bợ đỡ.
6. Việc vua Lý Thái Tông bắt các quan phải thề ở Đông Cổ.
Đế vương đã có mạng trời sắp đặt, bách thần cũng phải đem hết anh linh ra giúp đỡ. Việc biến loạn ở triều Lý nếu bảo rằng Thái Tử nhân chiêm bao mà biết trước,thì sao khi đã vào đến cung điện mới nghe tin biết động. Vậy việc lập miếu là bậy rồi đến việc hội họp thề nguyền lại càng hỏng hơn nữa.
7. Án Dâm Đàm.
Văn Thịnh do văn học được đỗ đầu, làm quan đến cực phẩm, mà hành vi còn thế thì lòng người lười biếng thế nào được!
8. Về việc quân ta kéo đến Tư Lẫm doanh thuộc Khâm Châu diễu võ dương uy rồi về vào năm 1059.
Vô lý!
9. Về việc vua Lý Thánh Tông chiếu cố tội phạm: ” Lòng trẫm yêu dân cũng như yêu con trẫm vậy, hiềm vì trăm họ ngu dại, làm càn phải tội, trẫm lấy làm thương lắm. Từ rày về sau tội gì cũng giảm nhẹ bớt đi”.( ĐVSKTT)
Còn dân lành thì sao?
10. Việc Ỷ Lan nhiếp chính lần 1.
Bây giờ há lại không có đại thần để cho ở lại giữ nước hay sao? Mà phải đến đàn bà can dự chính sự, để chuốc lấy tiếng khen! Sử nói không đúng sự thật, đại loại như thế đấy!
11. Việc các vua Lý đánh dẹp.
Tóm lại, đời nhà Lý, những sự gọi là đánh dẹp, ngay như Chiêm Thành tuy là một “nước” chẵng qua cùng hạng với Tiêm La, Cao Miên vậy thôi, còn thì đều là đám Mán Mọi phụ thuộc ở trong nước cũng như là Mán Thạch Bích ngày nay, chứ không phải là hạng nước kiềm địch, hay nước lân bang hùng cường đáng lo ngại gì đâu, thế mà thường cứ khoe khoang rối rít: nào đặt tôn hiệu, nào đổi năm đầu, vua tôi đương thời kể đã hiếu danh và khéo nịnh nhau lắm nhỉ!
12. Về việc Hưng Đạo Đại Vương và vua, quan nhà Trần đánh thắng quân xâm lược Mông Nguyên lần 2.
Lúc bấy giờ quân Nguyên mới nổi lên,khí thế ngang ngược; nhà Trần cũng may gặp lúc mới nổi lên, được các vua Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông và các tướng văn tướng võ phần nhiều là người tài,mới có thể đánh bại được giặc, giữ được nước, chứ nếu gặp người khác thì chưa biết thế nào.
Nhà Nguyên hai lần đem quân sang xâm lấn, những tướng sai sang đều không phải tướng giỏi, đấy cũng là may cho nhà Trần.
13. Việc thả Ô Mã Nhi về nước nhưng giữa đường thuyền bị đắm.
Bất nhân, phi nghĩa.
14. Nhận xét về Chu Đệ và Hồ Quý Lý.
Minh Yên Lệ với Hồ Quý Ly cũng chẵng khác gì nhau. Tự thân mình đã không chính trực, dầu có mệnh lệnh cũng không thi hành được. Sao không tự xét mình sao đã? Hai người này đều bọn tham tàn mà thôi.
15. Về việc vua Lê Thánh Tông đánh chiêm.
Trước nói 26 vạn quân đã sai sự thật, ở đây nói 500 chiến thuyền đã là quá đáng huống hồ lại nói những hơn 1000 chiến thuyền và 70 vạn quân, làm sao mà lại nói khoạt không nghĩ đến như vậy?
Chỉ hiếu thắng mà thôi, không phải quân nhân.
Cũng chỉ nói hão.
16. Nhận xét về hội Tào Đàn của vua Lê Thánh Tông.
Luôn luôn có hạn hán, nước to, đói dữ mà đã nói như thế…; lại còn xưng hô với nhau một cách khoe khoang, thật đáng khinh bỉ. Ông vua này không phải chỉ những đạo đức chưa được thuần hậu, độ lượng chưa được rộng rãi mà thôi đâu.
Nguồn : Quốc Sử Quán Triều Nguyễn – Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục – Viện Sử Học Dịch- nxb Giáo Dục Hà Nội – phần : lời phê.
